Kuşlarda solunum sistemi memelilerden oldukça farklıdır.Kuşların solunum sistemi memeli hayvanların yaşayamayacağı kadar yükseklerde oksijen ihtiyacını karşılar ve uçarken bir memeliden daha fazla enerji harcar.Memelilerde olduğu gibi sınırlı bir burun yoktur.Burun delikleri üst gaga kaidesinde oval birer delik halindedir.Larinks çifttir.Trakeaları memelilere oranla daha uzundur dış görünüş olarakta boyun uzunluklarından anlayabiliriz.Kuşlarda memelilerden farklı olarak ses kutusu görevinde syrinks bulunur.
Kuşlarda akciğer memelilerde olduğu gibi serbest bir şekilde göğüs boşluğunda durmaz.Akciğerleri lobsuzdur.Memelilerde olduğu gibi kalbi örtmez thoracal vertebra ve costalarla içiçe girmiştir.Memelilerde ise lobludur ve türe göre sayıları değişiklik gösterir.Akciğerlerde alveol bulunmaz bunun yerine parabronşlar(tersiyer bronşlar ) bulunur.Gaz değişimi sırasında hava akımı her zaman tek yönlüdür kirli ve temiz hava karışmaz.Kuşlarda akciğerlerde rezidüel volüm olmadığından tek bir hava hacmi vardır.
Solunum hızları yavaştır.Küçük kuşlar daha hızlı solunum oranına sahiptir.Uçuş esnasında solunum oranı 12-20 kez artırılır.Bir kuşun soluk alışı ile havanın akciğerlerden atılışı diyafram aracılığıyla olmaz .Kuşlarda diyafram yoktur.Bunun yerine bazı kuşlarda bağ dokudan yapılmılş ince bir membran bulunur ve bu da vücut duvarına bağlanmıştır.
Kuşlarda solunum vücut boşluğunun büyüklüğünü arttıran ya da azaltan göğüs kafesinin kas kontraksiyonları ile kontrol edilir.Kuşlar aktif halde değilken solunum,göğüs kafesinin kaldırılıp indirilmesiyle ya da omurganın kaldırılıp indirilmesiyle gerçekleştirilir.Aktif uçuş esnasında ise göğüs kafesinin bu hareketi büyük ölçüde sınırlandığından gaz değişimi oranının artırılması için hava keseleri geliştirilmiştir.
Akciğer bronşiyal borularından bir çok hava kesesi çıkmaktadır.Bunlar ; boyun ,göğüs ve karın kısımlarına doğru uzanır.Kuşlardaki hava keseleri kemiklerin içine doğru uzadığından ve kuşlarda diyafram olmadığı için solunum yolu enfeksiyonları abdominal kavite ve kemiklere yayılabilir.Havanın tüm solunum sistemine ulaşması için kuşların solunumu iki solunum siklusu içerir.
Kuşlarda solunum sistemi organları şöyledir;
Burun Delikleri(nares):Gaganın üst bölümüne yerleşmişlerdir.Papağanda ve güvercinde cere içinde bulunur.Havayı filtre etme ,nemlendirme ve ısıtma gibi bir filtre sistemi oluşturur.Konhalardaki damarlaşma vücuttan su ve ısı kaybı oranını kontrol etmek için yardımcı olur .Burun boşluğu aynı zamanda içi hava dolan geniş bir intraorbital sinus ile bağlantılıdır.Hava ağzın tavanından yarık yolu ile larinkse geçer.
Larinks: Kuşların gerçek bir gırtlağı yoktur aksine bir glottisi vardır , açıp kapanabilir fakat ses yapmak için kullanılmaz.Ana görevi gıdaların tracheaya geçişini önlemektir. Bunun yerine, "syrinx(vocal organ )" adı verilen bir organ "ses kutusu" görevi görür.Glottis inspirasyon sırasında chona'ya doğru yükselip açılır ve ağız açılmadan havanın girişine izin verir.Larinks çifttir. Larink cranialis (solunum) ve larinks caudalis-syrinx (ses).
Trachea: Her biri mühür halkası gibi biçimlendirilmiş,kıkırdak, tam halkalardan meydana gelmiştir.Ötücü kuşlarda ve bazı daha büyük türlerde kemikleşmiş olabilir.Trachea lumeninin çapı caudale doğru giderek azalır karşılaştırma yapılırsa memelininkinden daha büyüktür.Kanatlı tracheası boyut olarak orantı kurulursa memelilerden 2,7 kat daha uzun ve 1,29 kat daha geniştir.Buna bağlı olarak trakeada hava akımı memelilere göre daha fazla dirençle karşılanır.Trakeanın çapının geniş olmasıyla bu sorun giderilmiş olur.Kanatlılarda trakeadaki hava akım hızının memelilere göre dört kat yavaş olması , akciğerlerde gaz değişim hızının dört kat fazla olmasıyla telafi edilmektedir.Trachea hareketli bir yapı olan syrinks ile sonlanır
Syrinx(Vocal organ ): Ses çıkarma oraganıdır ve sadece kuşlarda bulunur.Trakeanın devamında göğüs boşluğuna girdikten sonra ikiye ayrıldığı yerde bulunur. Trakenin en alt kısmı ile çoğu zaman bronşların üst kısmının şekil değiştirmesiyle meydana gelir ve Trakeo-Bronşiyal Syrinks adını alır .Bu ses organında 2-7 bronşiyal bilezik ve bunların arasında gerilmiş bir zar bulunur. Kasların hereketi ile bu bilezikler hareket ederek zarın gerginliğini değiştirirler. Böylece sesin tonu ve ritmi ayarlanmış olur. Bazı gruplarda ses gırtlağın üst kısmı yani larinks ile meydana getirilir buna Trakeal Syrinks denir . Bronşiyal Syrinks taşıyan gruplarda ise ses sadece bronşlar ile çıkarılır.
Bronşlar: Bronşlar iyi gelişmiş iç, dairesel ve ayrıca uzunlamasına yerleşmiş düz kaslara sahiptir.Kısa olan bronşlar bir çok kollara ayrılır.Bunlar kılcal damarlar ile dolanır.Solunum havası bronşlarla alınır. Bronşların içi zengin kılcal damar ağı ile kaplanmış olup paleopulmo adını alır.Tüm kuşlarda iyi gelişmiştir.Kanatlılarda üç sıra dallanma gösterir.(primer bronş ,sekonder bronş ve tersiyer (parabronş)bronş .Primer bronşlar akciğer içinden geçip abdominal hava keseleri ile bağlantı kurarlar .Sekonder bronşlar akciğer ile diğer hava keseleri arasında bağlantı kurarlar.Sekonder bronşlardan tersiyer bronşlar (parabronşlar ) çıkar .
Parabronşlar iki gruba ayrılır.Paleopulmonik ve neopulmonik parabronşlar.Paleopulmanik parabronşlar mediodorsal ve ve medioventral sekonder bronşlardan çıkar.Hava akciğerin bu bölgesinde caudalden craniale doğru tek yönlü olarak akar.Burası gaz değişiminin en önemli bölgesidir.Akciğerin geri kalanı neopulmonik bölgedir.Bu bölgedeki hava, her solunum fazında yön değiştirir yani çift yönlüdür.Parabronşlarda bulunan hava kılcalları dallanır ve birbiriyle serbestçe anastomaz yaparlar , çaplarının küçük olması oksijen difüzyonu için basınç değişiminin memelilerden daha büyük olduğu anlamına gelir.Hava kılcalları kılcal kan damarlarından oluşan ağ ile iç içe geçerler bu birleşme onlara gaz alışverişinin yapıldığı yer özelliği kazandırır.
Akciğerler: Kuşların akciğerleri özellikle iyi uçucularda iyi bir solunum organı olarak görev yapar.Akciğerleri küçüktür.Gövde boşluğunun duvarlarına yapışık ve omurganın yanlarında, kaburganın ara boşluklarına gömüşmüş şekilde bulunur .Memeliler gibi loblu değildir.İnspirasyon sırasında hacimleri değişmez.Kuş akciğeri respiratorik siklus süresince şekli değiştirmez.Hava yollarıda şekil değiştirmez.Akciğerlere posterior hava keselerinden gelen hava oksijence zengindir ve karbondioksitte taşır.Bu da vücudun aşırı karbondioksit kaybetmesini ve dolasıyla asit baz dengesinin bozulmasını engeller.Kuşlarda akciğer boyunca hava yolunun tek geçiş yolu vardır yani gaz değişimi sırasında kirli ve temzi hava karışmaz .Kör olarak sonlanan alveol bulunmaz bunu yerine parabronşlar vardır.Solunum siklusu boyunca ölü alan yoktur ve böylece tüm hava gaz değişimine maruz kalır.
Hava Keseleri: İnce duvarlı kese görünümünde yapılardır.Broncusların ekstrapulmonal genişlemesi ile şekillenmiştir.Dokuz adet hava kesesi vardır .Anterior hava keseleri(interklavikular,servikal,kranial torasik) posterior hava keseleri(posterior torasik,abdominal).Anterior ve posterior hava keselerinde basınç değişiklikleri aynıdır.İnspirasyonda tüm hava keselerinde iç basıç azalır ve keseler dolar .Ekspirasyonda tüm hava keselerinde iç basınç artar ve keseler boşalır.Servikal ve klavikular keseler , vertebralar ve humerus kemikleri ile bağlantılıdır.Torasik ve abdominal keseler,akciğerlerin kaudoventralindedir.Kesenin dokusu ve havanın vücuttaki dolaşımı ırk ve türler arasında farklılık gösterir.Hava keseleri iki temel fonksiyona sahiptir;kuşun ağırlığının azaltılması ve akciğerler boyunca havayı çekmek için körük görevi yaparak ventilasyonu sağlamak.Fakat hava keseleri gaz değişimi işlemini yapmaz.Solunum hareketleri sternumu kaldırır ve baskılar.aynı zamanda göğüs kafesini genişletir veya daraltır.Bu genişleme ve daraltma işlemi keseleri hava ile doldurur fakat akciğer hacmini değiştirmez.Keselere dolan hava kuşların vücut ağırlığını arttırmadan hacimlerini arttırarak ve bazı kemikleri pneumatize ederek uçuşu kolaylaştırır.Uçma yeteneği iyi olan kuşlarda hava keseleri daha çok gelişmiştir.
Kaynaklar:
🪶 Kuşlarda muayene işlemleri hakkında daha fazla bilgi için: "Kuş Veterineri Uzmanından İpuçları"
Σχόλια